Amorfa krzewiasta (niesłusznie nazywana indygowcem) to piękna i oryginalna roślina. W Polsce jest mało znana, w uprawie możemy spotkać tylko jeden gatunek – amorfę krzewiastą. Choć posiada nietuzinkową urodę, jest raczej rzadko spotykana w naszych ogrodach. A z pewnością zasługuje na więcej uwagi – jest bowiem nie tylko urodziwa, ale także użyteczna – jako ważna roślina miododajna i potencjalne źródło substancji o działaniu leczniczym.
Nazwa
Do rodzaju amorfa (łac. Amorpha) zalicza się kilkanaście gatunków, z których w Polsce znany i uprawiany jest tylko jeden : amorfa krzewiasta (Amorpha fruticosa). Gatunek można także spotkać pod innymi nazwami : amorfa drzewiasta, amorfa zwyczajna i – bardzo często – indygowiec zwyczajny. Z tym, że ostatnie z wymienionych określeń jest z botanicznego punktu widzenia niepoprawne. Właściwe indygowce to grupa roślin z rodzaju Indigofera, spośród których najbardziej znany jest indygowiec barwierski (Indigofera tinctoria). Oba rodzaje należą do rodziny motylkowatych, czyli bobowatych (Fabaceae), są więc ze sobą spokrewnione. Łacińskie miano Amorpha pochodzi od greckiego słowa amorphos (które oznacza : bezkształtny lub zdeformowany) i odnosi się do budowy kwiatu. Nazwę wymyślił Karol Linneusz, który zwrócił uwagę, że rośliny posiadają tylko pojedynczy płatek, co zdecydowanie odróżnia je od innych bobowatych. W krajach anglojęzycznych amorfa krzewiasta bywa nazywana fałszywym krzewem indygo (false indigo bush), ponieważ choć zawiera barwnik indygo, jest go zbyt mało, by pozyskiwanie było opłacalne. Warto wspomnieć, że łacińska nazwa naukowa Amorpha fruticosa posiada aż 16 synonimów funkcjonujących w świecie botanicznym.
Występowanie
Wszystkie gatunki z rodzaju Amorpha pochodzą z kontynentu amerykańskiego. Ich ojczyzną są tereny południowej Kanady, Stany Zjednoczone i północna część Meksyku. Amorfa krzewiasta (Amorpha fruticosa) zasięgiem swego naturalnego występowania obejmuje większość obszaru południowej części Ameryki Północnej. Na początku XVIII w. została wprowadzona do uprawy w Europie jako roślina ozdobna, a obecnie można ją spotkać także w wielu innych miejscach na świecie (np. w Azji). Jest chętnie sadzona w ogrodach, bądź stanowi element zieleni miejskiej rosnąc na trawnikach, skwerach i w parkach. Nierzadkie są „ucieczki” z upraw, a wysoka tolerancja wobec różnych warunków środowiskowych powoduje, że amorfa szybko rozprzestrzenia się i gdzieniegdzie (zwłaszcza w niektórych częściach kontynentu europejskiego) jest uważana za szkodliwy gatunek inwazyjny. Amorfa krzewiasta jest jedynym przedstawicielem swojego rodzaju obecnym w Polsce (od 1806 r.). W naturze najczęściej tworzy zarośla na skraju lasu i nad brzegami wód i generalnie lubi środowisko wilgotne, ale w uprawie nie ma wygórowanych wymagań – dobrze rośnie nawet na glebach suchych i mało żyznych. Występowanie amorfy w postaci zdziczałej jest u nas sporadyczne.
Opis
Amorfa krzewiasta jest (jak sama nazwa wskazuje) krzewem. Osiąga do 5-6 m wysokości i odznacza się dość luźnym pokrojem. Wykazuje sporą zmienność. Starsze gałęzie są ciemnobrązowe lub brunatne, nagie. W górnej części pędy są gładkie, zielone i gęsto ulistnione. Każdy liść jest pierzastozłożony, o długości 10-25 cm, zbudowany z nieparzystej ilości (9 – 21) małych, eliptycznych lub owalnych listków. Blaszka liściowa jest delikatnie owłosiona i całobrzega. Amorfa krzewiasta kwitnie w maju-czerwcu. Kwiatostany zawiązują się licznie na końcach pędów i są bardzo ozdobne. Każdy z nich ma postać kłosa złożonego z wielu drobnych kwiatuszków. Pojedynczy kwiat zbudowany jest z działek kielicha tworzących stożek oraz pojedynczego, ciemnopurpurowego płatka otaczającego dziesięć wystających pręcików zakończonych złocistymi pylnikami. Kwiaty są wonne, ale ich zapach nie jest zbyt przyjemny. Owocem jest mały, ciemnobrązowy i wydłużony strączek, pokryty gruczołami. Wewnątrz znajdują się jedno lub dwa gładkie, brązowe nasiona. Strąki pozostają na roślinie przez okres zimy.
Zastosowanie
Różne gatunki amorfy wykorzystuje się w charakterze krzewów ozdobnych. Szczególnie dekoracyjne są kwiatostany, ale uroku nie można odmówić także wdzięcznym, drobnym listkom. Dodatkowo krzewy przyciągają owady, np. pszczoły i motyle, co może stanowić ich kolejny atut w ogrodzie. Uprawiana w Polsce amorfa krzewiasta posiada co najmniej kilka interesujących i atrakcyjnych dla ogrodników odmian. Krzew dobrze czuje się praktycznie na każdej glebie, lubi stanowiska słoneczne lub półcieniste, rośnie szybko. Dzięki rozbudowanemu systemowi podziemnemu amorfa krzewiasta dobrze zakorzenia się w glebie i może stanowić ochronę przed erozją, a dzięki odporności na wiatr pełnić funkcję wiatrochronu. Jest cenną rośliną miododajną i ważnym źródłem pokarmu dla pszczół. W Polsce mało kto słyszał o potencjalnych właściwościach leczniczych tego gatunku, jednak w zagranicznych źródłach można znaleźć wyniki badań, które budzą nadzieję w zakresie możliwości jej ewentualnego zastosowania w terapii cukrzycy i zespołu metabolicznego. Już w latach czterdziestych XX w. z amorfy krzewiastej wyizolowano pierwszy czysty izoflawonoid, a potem kolejne substancje biologicznie aktywne (w sumie ponad 50 różnych związków, głównie należących do grupy rotenoidów). Wykazano ich potencjalne pozytywne działanie na organizm człowieka, brakuje natomiast pełnych badań dotyczących ewentualnej toksyczności gatunku wobec ludzi.
Ciekawostki
Tak jak inne rośliny z rodziny motylkowatych, amorfa wykazuje zdolność wiązania azotu w glebie. Badania naukowe wykazały, że ekstrakty z amorfy krzewiastej zawierają substancje owadobójcze i odstraszające owady. Być może w przyszłości będą one wykorzystywane jako naturalne, bezpieczne repelenty. Niektórzy ogrodnicy już sadzą amorfę jako naturalny „odstraszacz” szkodników. Pomimo tego różne gatunki amorfy są roślinami pokarmowymi dla larw pewnych gatunków motyli (Lepidoptera), a dla niektórych owadów są nawet jedynym pożywieniem (Schinia lucens). Dodatkowo amorfa wykazuje właściwości allelopatyczne, które pomagają jej konkurować w środowisku z innymi gatunkami. Tradycyjna medycyna rdzennych Amerykanów zalecała liście i owoce gatunku Amorpha fruticosa jako środek gojący rany. Co ciekawe – współczesne badania potwierdziły działanie antybakteryjne niektórych składników zawartych w roślinie i (tym samym) zasadność takiego postępowania.